نخستین آریایی‌ها: نخستین آریایی‌هایی که به ایران آمدند کاسی‌ها (کانتوها - کاشی‌ها)، لولوبیان و گوتیان بودند. کاسی‌ها تمدنی را پایه گذاری کردند که امروزه ما آن را بنام تمدن تپه سیلک می‌شناسیم. (لولوبیان و گوتیان نیز در زاگرس مرکزی اقامت گزیدند که بعدها با آمدن مادها بخشی از آنها شدند). آنگاه سه گروه بزرگ آریایی به ایران آمدند و هر یک در قسمتی از ایران سکنی گزیدند: مادها در شمال غربی ایران، پارس‌ها در قسمت جنوبی و پارت‌ها در حدود خراسان امروزی.
نخستین دسته از آریاییان که در نواحی غرب ایران موفق به تشکیل حکومت شد، قوم ماد بود. پارس‌ها، قوم دیگر آریایی، ابتدا در نواحی شمال و غرب ایران ساکن شدند و سپس به تدریج به سوی جنوب کوچ کردند. پارس‌ها شاهنشاهی هخامنشی را بر پا کردند. پارت‌ها قوم دیگر قوم آریایی، ابتدا در نواحی شرقی حدود سرزمین فرارود (ماورالنهر) می زیستند. آنان موفق به تشکیل شاهنشاهی اشکانی شدند.
تورانی‌ها و سکاها نیز از اقوام آریایی بودند که از سوی شمال به سرزمین ایران وارد شدند. این اقوام تمدنی پایین تر از دیگر اقوام آریایی داشتند. دسته‌ای از سکاها که از راه قفقاز به داخل ایران راه یافتند، ابتدادردامنه کوههای زاگرس جای گرفتند. اما بعدها به سکستان رفتند و آن سرزمین را به کانون تمدنی بزرگ، (شهر سوخته زابل) بدل ساختند. بیشتر افسانه‌های شاهنامه، درمیان قوم سکا و سرزمین ایشان که سکستان و بعدها سیستان خوانده شد اتفاق افتاده‌است.
برخی ویژگی های مادها، پارس‌ها و پارت‌ها: از این قرار است
الف - برخی ویژگی های مادها چنین است:
١ - زبان: زبان مادی
٢ - شهرها: هِگمَتانه - پَتیگَربان - هیربا
٣ - نبردها: نبرد هالیس - طغیان پارسی - نبرد هیربا - نبرد مرز پارس - محاصره تپه پاسارگاد - نبرد پاسارگاد
٤ - شاهان: دیاکو - فرَوَرتیش - مادیای سکایی - هووَخشَتـرَه - ایشتوویگو
۵ - مادهای دیگر: اِمیتیس - اَردَم‌بَر - داتیا - گاوباره - مَهزار - آریــِنیس- ماندانا
٦ - دولت شاهنشاهی ماد در زمان هووخشتره به بزرگ‌ترین پادشاهی غرب آسیا حکومت می‌کرد و سراسر ایران را برای نخستین بار در تاریخ به زیر یک پرچم آورد. هوخشتره بنیانگذار اولین قدرت ایرانی بود. پایه گذاری دولت ماد به عنوان نخستین دولت بر پایه وحدت اقوام مختلف ساکن فلات ایران با مشترکات و پیوندهای فرهنگی را باید به عنوان مهم‌ترین رویداد در تاریخ ایران به شمارآورد. مجموعه ی لشکرکشی های آشور به سرزمین ماد در قرن هشتم پیش از میلاد و خطر حمله از غرب به وسیله ی دولت زورمند آشور، نیاز تشکیل یک دولت متمرکز را برای مادها که جدیدترین مهاجران به زاگرس بودند بوجود آورد. هرودوت می نویسد: آشوری‌ها در آسیا پانصد سال حکومت کردند، اول مردمی که سر از اطاعت آنها پیچیدند، مادها بودند. اینان برای آزادگی جنگیدند، رشادت‌ها کردند و از قید بندگی رستند.
٧ - سرپرسي سايكس مولف کتاب تاريخ ايران درباره تجمل پرستي و شكوه دربار ماد نوشته است: تفصيلي كه دربار ماد نقل شده ،تشريفات مفصل و هزاران خادم و البسه ی سرخ و ارغواني درباريان ، و زنجيرها و گردن بندهاي طلا و تجملات وافره‌ي آنها معلوم مي دارد كه تزئيناتي به تقليد دربار آشوريان داشته‌اند. گزنفون نوشته است: كه مادها عادت داشتند لباس ارغواني بپوشند، رداي بلندي بر تن كنند و گردن بندهاي متعدد بر گردن و دست بندهاي مزين بدست بياويزند (گزارشي از چگونگي تزئين پوشاك در زمان مادها).
٨ - کتاب «پوشاک باستانی ایرانیان» دربارهٔ پوشش زنان در دوران مادها با تکیه بر نقوش برجستهٔ برجا مانده می‌گوید که پوشاک زنان آن دوران از دید شکل با پوشاک مردان یکسان است و دربارهٔ آن نقوش چنین می نویسد:«مرد و زن به واسطه اختلافی که میان پوشش سرشان وجود دارد، از هم تمیز داده می‌شوند. به نظر می‌رسد که زنان پوششی نیز روی سر خود گذارده‌اند و از زیر آن گیسوهای بلندشان نمایان است».
٩ - نسیم نمازی در نوشتار "پوشاک ایرانیان" می نویسد: "جبه ی مادها که بر روی دوش خود می انداختند بسیار مزین بوده به طوری که بر روی آن ها نقش و نگارها و طرح های گوناگونی از جمله گیاهان و حیواناتی نظیر شیر و نیز طرح های با شکوهی از دوایر متحد المرکز و غنچه های نیلوفر آبی، از پارچه قرمز و ارغوانی در کنار گلدوزی های قرمز رنگ دیده می شود".
ب - برخی ویژگی های پارس ها چنین است:
١ - پارس نام دسته‌ای از مردمان آریایی است که با مادها از شمال غربی وارد فلات ایران شدند. پارس ها را نباید با پارسی زبانان اشتباه گرفت با توجه به اینکه این زبان توانسته درمرور زبان به دیگر زبان ها پیروزی یابد امروزه تمامی پارسی زبانان از اقوام پارس نیستند مانند افغان ها وتاجیک ها که پارسی زبان هستند ولی از اقوام پارس نیستند.
٢ - در پارسی باستان (کتیبه های هخامنشی) پارسه نام یکی از اقوام ایرانی مقیم جنوب ایران است که مقر ایشان را نیز پارس نامیده اند. از این قوم دو خاندان بزرگ پیش از اسلام به شاهنشاهی رسیده اند، یکی هخامنشیان و دیگر ساسانیان. فارس معرب پارس است (حاشیه ٔ برهان قاطع چاپ معین). دانشمندان زبان پارسی باستان را خویشاوند زبان سقلابیان بالت می دانند و این امر موجب این فرضیه شده که اجداد ایرانیان در جوار سقلابیان می زیسته اند و اُسّت های امروزی را واسطه ٔ بین قوم پارس و سقلابیان می دانند. در نیمه ٔ اول از هزاره ٔ اول پیش از میلاد، سه قدرت بزرگ در نواحی شمال دجله و فرات با هم رقابت داشتند که از میان آنها ایرانیان توانستند بر دو رقیب دیگر یعنی اورارتو (آرارات) و آشور چیره شوند و شاهنشاهی وسیعی به وجود آورند. نام این قوم برای اولین بار در سالنامه های پادشاهان آشور در شرح لشکرکشی آنان به حدود جبال زاگرس به میان آمده است . آشوریان این قوم را در ٨٤٤ پیش از میلاد، شناخته اند. با این دلایل قوم پارسی قبلاً در شمال غربی ایران کنونی در مغرب و جنوب غربی دریاچه ٔ ارومیه مستقر بوده و سپس به تدریج به جنوب متمایل شده و این انتقال در نتیجه ٔ فشار اورارتو و آشور بوده است . این قوم به احتمال قوی در حدود سال ٧٠٠ پیش از میلاد، در مغرب جبال بختیاری جایگزین شدند و مرکز حکومت آنها مطابق نوشته ٔ آشوریان پارسوماش نامیده شد. پارسیان پس از ورود به این سرزمین تحت قیادت هخامنش حکومت کوچک خود را تشکیل دادند
٣ - نخستین دولت پارس ها: پس از فروپاشی امپراتوری آشور و فتح نینوا توسط دولت ماد در سال ۶۱۲ پیش از میلاد، حکومت ماد تبدیل به شاهنشاهی نیرومندی گردید. هخامنشیان نخست پادشاهان بومی پارس و سپس "انشان" بودند ولی با شکستی که کوروش بزرگ بر "ایشتوویگو" واپسین پادشاه ماد وارد ساخت و سپس فتح لیدیه و بابل ایران تبدیل به شاهنشاهی بزرگ شد. از این رو کوروش بزرگ را بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی می‌دانند.
٤ - دومین دولت پارس ها: درپی نارضایتی های مردمی از حکومت اشکانیان (پارت ها) ، اردشیربابکان که یک مرد پارس بود و از نسل ونسب به هخامنشیان می رسید علیه اشکانیان قیام کرد وپس از جنگ های طولانی آن ها را برانداخت ودومین حکومت پارس را تاسیس نمود. این حکومت یک حکومت دینی و نسبتاً قوی تر از اشکانیان بود که توانست وسعت خود را به اندازه وسعت هخامنشیان برساند و طولانی ترین حکومت را به مدت چهارصد سال بر ایران داشته باشد.
۵ - به گفته ی برخی نویسندگان و مورخان کهن، پارس ها هم لباس هایی مانند همان پوشاک مادها به تن می کردند. بنابراین فی المثل فردی پارسی را می توان ملبس به لباسی به سبک لباس های مادی دید و یا کلاه شیاردار را که مشخصه ی پارس هاست بر سر فردی مادی دید. آنچه مسلم است لباس منسوب به مادها دوختی ساده تر داشته و از الگویی نسبتاً تنگ و چسبان پیروی می کرده است. بر عکس سبک لباس پارسیان فراخ و گشاد همراه با چین های فراوان بوده و ترکیبی مفصل تر داشته است. بر اساس گفته ی مورخین باستانی تشابهات لباس مردان و زنان در دوران پارس ها زیاد بوده است. با توجه به آثار مستند باقی مانده از قبیل حجاری ها، مجسمه ها، نقوش موجود بر ظروف یا پارچه های بر جای مانده می توان از پیراهن های بلند و آستین کوتاه همراه با ریشه هایی در دامن نام برد. مهری منتسب به دوره ی پارس ها دو زن را ملبس به پیراهنی بلند تا پشت پا و دامنی ریشه دار در پایین، همراه با رو اندازی چادر مانند که کوتاه بوده و دامنی نیم گرد دارد نشان می دهد. زنان ایرانی همچنین از پوشاک مجلل و پر چین نیز استفاده می کردند.
پ - برخی ویژگی های پارت ها چنین است:
١ - پارت، پارث، پَرثَوه یا پهلَو (ریشه ی واژه ی پهلوی)، یکی از ساتراپ نشین های هخامنشی و ازاقوام ایرانی سکاها در خراسان است که پس از هجوم اسکندر در حدود شمال شرق فلات ایران پراکنده شده بودند. در پی مرگ اسکندر، بلخ تحت سلطه استاسَندر از فرماندهان سلوکوس قرار گرفت و به عنوان فرمانده ی پارت نیز گمارده شد. وی تا رستاخیز اشک اول فرمانده ی آن سرزمین ها بود.
٢ - در سنگ نبشته های هخامنشی از ایالت پارت به عنوان یکی از ساتراپهای هخامنشی نام برده شده است. ایالت پارت از شمال به دا ها و از مشرق به هریوه (هرات امروزی) در غرب به افغانستان و از جنوب به کارامانی (کارامانیا - کرمان امروزی در جنوب ایران) و از مغرب به ایالت ماد محدود بوده است. در زمان سلوکیان، دولت محلی پارت (اشکانی) نخست در این ناحیه تشکیل شد و سپس بقایای نفوذ جانشینان اسکندر را از نواحی غربی ایران نیز برانداخت. نخستین پایتخت اشکانیان برای مدتی در شهر نسا در جنوب شهر عشق آباد ترکمنستان و در نزدیکی مرز ایران بود. پایتخت های بعدی، شهر صد دروازه درنزدیکی دامغان امروزی از استان سمنان در شمال ایران، سپس همدان و تیسفون بودند.
٣ - برحسب نوشته های مورخان ارمنستان ، سلسله ٔ اشکانی (پارت ها) به چهار شعبه منشعب می شده است : شعبه ٔ اول در ایران سلطنت داشتند، دوم در ارمنستان، سوم در باختر تا هند، چهارم در ممالک شمالی از آسیای وسطی تا دریای آزوف و کوه های قفقاز. از سلسله ٔ اشکانیان ارمنستان ٤٢ تن سلطنت کردند که نخستین آنان وال ارشک (واگ ارشک) برادر مهرداد اول شاه ایران از ١٤٧ تا ١٢٧ پیش از میلاد، سلطنت کرد و آخرین آنان موسوم به آرتاشس چهارم پسر ورشاپوه بود که از ٤٢٢ تا ٤٢٩ میلادی فرمانروائی کرد. از آن پس ارمنستان بین ایران و بیزانس تقسیم گردید و تقریباً چهار خمس آن (قسمت شرقی) به ایران تعلق یافت و باقی از مستملکات بیزانس شد (٤٣٠ میلادی). سلطنت اشکانیان در ارمنستان از ١٤٧ پیش از میلاد تا ٤٣٠ میلادی ادامه داشت (تاریخ ایران باستان).
٤ - فردوسی توسی سراینده ی نامدار ایران، در مورد اشکانیان گوید:
نخست اشک بود از نژاد قباد/ دگر گرد شاپور خسرو نژاد
دگر بود گودرز از اشکانیان/ چه بیژن که بود از نژاد کیان
چو نرسی و چون اورمزد بزرگ/ چه آرش که بُد نامدار سترگ
چه زو بگذری نامدار اردوان/ خردمند و باداد و روشن روان
چو بنشست بهرام از اشکانیان/ ببخشید گنجی به ارزانیان
ورا خواندند اردوان بزرگ/ که از میش بگسست چنگال گرگ
ورا بود شیراز با اصفهان/ که داننده خواندیش مرز مهان
۵ - بنا بر نظریه ی عشرت بدر پژوهشگر و بنیانگذار موزه ی لباس های ایران: "پارت ها در نوع لباسی که می پوشیدند از مادها اقتباس می کرده اند و باتوجه به اکتشافات و حفاری های باستان شناسان و مجسمه های بدست آمده که از آن دوران باقی مانده مخصوصا مجسمه ی سردار پارتی (که از دل حفاری ها کشف شده) لباس مردان این دوره خیلی روشن مشخص گردیده است. لباس مردان پارتی شامل پیراهنی بلند تا زانو بوده که تقریبا حالتی چسبیده به بدن داشته ولی برای اینکه پیراهن به راحتی از سر عبور کند یقه ی آنها از یقه ی پیراهن مادها کمی گشادتر بوده است، شلوار مردان پارتی بسیار گشاد و پرچین و معمولا سه قسمتی بوده است. در کنار شلوار نواری دوخته می شده که آن را به وسیله دوخت های کار دست تزئین می کردند و مرصع دوزی شده و در مواقع سوار کاری نیمه شلوار چرمی روی آن اضافه شده که به گفته مورخان جنس آن از چرم بوده است، مردان پارتی از جبه های قلابدوزی شده استفاده می کردند و شنل داشتند ولی شنل پارت ها گشادتر از شنل های دوران ماد است. در دوره ی پارت ها دو نمونه و سبک متفاوت پوشش وجود داشته که با اقتباس از سنت و فرهنگ بومی منطقه است ضمن اینکه در این دوره معمولا پارچه طرح داشته است. این لباسها دارای نقش بوده اند و رنگ غالبی که در بیشتر پوشش ها استفاده می کردند قرمز بوده است. بلندی لباس زنان پارتی تا روی زمین بوده ضمن اینکه با توجه به اقتباس از لباس یونان، زنان از پارچه ی بدون نقش هم استفاده می کردند. آستین لباس زنان هم مانند مردان بسیار بلند و پرچین بوده است که به وسیله یک نوار که روی دست آستین دوخته شده تزئین و قلاب دوزی می شده و این نشان دهنده ی هنر زن ایرانی در دوران مختلف است. از همه مهم تررنگ غالب در لباس است که از رنگ بنفش استفاده می کردند. کفش زنان مانند مردان دارای پنجه ای کمی برگشته بوده و جنس آن نیز از چرم بوده است".
برخی دیگر از آداب و رسوم مادها، پارس‌ها و پارت ها
١ - آداب و رسوم ماد توانست در بنای مدنیت سهم بزرگی داشته باشد. همین مادها سبب آن بودند که پارس ها، به جای لوح گلی، کاغذ پوستی و قلم برای نوشتن به کار بردند و به استعمال ستون های فراوان در ساختمان توجه کردند. قانون اخلاقی پارس ها که در زمان صلح صمیمانه به کشاورزی بپردازند، و در جنگ متهور و بی‌باک باشند، و نیز مذهب زردشتی ایشان و اعتقاد به اهورمزدا و اهریمن و سازمان پدرسالاری، یا تسلط پدر در خانواده، و تعدد زوجات و مقداری قوانین دیگر پارس که از شدت شباهت با قوانین ماد سبب آن شده‌است که در این آیه کتاب دانیال نبی: «تا موافق شریعت مادیان و پارسیانی که منسوخ نمی‌شود» ذکر آنها با هم بیاید همه ریشه ی مادی دارد. معماری مادی که بعد از آشور تحت تأثیر معماری باشکوه اورارتو بود، با وارد کردن عوامل ایرانی، پایه گذار آثار درخشان دوران هخامنشی نظیر پارسه تخت جمشید و شوش شد. بسیاری دیگر از نشانه‌های تمدن‌های بین النهرین نیز از طریق مادها به هخامنشیان انتقال پیدا کرد، به طوری که تا قرن ها بعد، نظم دربار ایران و تقریباً بیشتر جنبه‌های باشکوه و فرهنگی جامعه ایران، از طرف نویسندگان یونانی به مادها نسبت داده می‌شود. سلطنت ایشتوویگو موقعیت ماد را از یک حکومت قدرتمند برمبنای قدرت نظامی به مرکزی برای فرهنگ تغییر داد. آثار این نفوذ فرهنگی را در توجه بسیار شاهان هخامنشی به ماد، علاقه آن ها به فرهنگ و آداب مادی می‌توان دید
٢ - به موجب نوشته‌های «هرودوت» پارس‌ها نیز چون امروز که برپاکردن جشن تولد معمول و مرسوم است، در انجام آن اهتمامی داشته و هر سال‌‌روز تولد خود را جشن می‌گرفته‌اند. در این جشن‌ها که اشراف و طبقه ی کارگر و کشاورز جملگی به حفظ آن می‌کوشیدند، فقرا و اغنیا هر‌کدام مطابق با فراخور حال شان به مدعوین خوراک و غذا هایی می داده‌اند.
٣ - اشکانیان سعی در احیا و پیروی از آداب و رسوم اصیل ایرانی می‌کردند و می‌کوشیدند تا از تأثیرات فرهنگ یونانی بکاهند. البته فرهنگ یونانی و آداب دیگر ملل نیز علاقه مندانی داشت. اشراف و بزرگان در دروران اشکانی با اسب عجین بودند و شیرین ترین تفریح برای آن ها شکار بود. چوگان نیز که در دورهٔ اشکانیان پدید آمد نیز از تفریحات محبوب بود. آن ها علاقهٔ بسیاری به جشن و ضیافت داشتند و به همین دلیل موسیقی نیز مورد توجه بود. دین خاندان اشکانی به دلیل کمبود مدارک روشن نیست. ساسانیان آنها را زرتشتی نمی شمردند و پیداست که این گونه بوده‌است ولی از نام اشکانیان آشکار است که به مهر اعتقاد داشتند. از زمان شاهی بلاش یکم توجه بیشتری به دین زرتشتی شد. این شاه فرمان به جمع آوری متون پراکندهٔ اوستا داد و از زمان او شاهان اشکانی بر یک روی سکه های خود تصویر آتشدانی را نقش می‌کردند. در این دوره نیز مانند دورهٔ هخامنشیان دین‌های مختلف آزاد بود و هیچ سخت گیری در این کار نمی شد. اکثریت مردم ادیان زروانی و زرتشتی داشتند و ادیان دیگر مانند دین بودا، یهود و مسیح نیز پیروانی داشت. مغان در این دوران رهبران دینی قوم خود بودند و در انجمن مغان که یکی از دو مجلس مشورتی اشکانی بوده است شرکت می‌کردند.
یادداشت پایانی
١- اطلاعات جالب و مفیدی پیرامون زبان و هنر مادها، پارس‌ها و پارت‌ها را می توان در کتاب چهار جلدی "تاریخ ایران باستان" تالیف حسن مشیر الدوله ی پیرنیا و آگاهی های بیشتر پیرامون پوشاک ایرانیان را می توان در کتاب "مختصری درباره ی تاریخ تحولات لباس و پوشاک در ایران" تالیف حسین یاوری و سارا حکاک باشی یافت.
٢ - دکتر مریم میراحمدی پژوهشگر تاریخ ایران در فصول هشتم و نهم کتاب "تاریخ تحولات ایران شناسی"، جشنهای ایرانیان در دوران مادها، پارس‌ها و پارت‌ها و تاریخ سیاسی و نظامی ایران از دورة ماد تا ساسانی را به تفصیل شرح داده است.
٣- نگارنده نیز در نوشتاری به زبان انگلیسی تحت عنوان "نخستین ایرانیان در فلات ایران" به دوران مادها، پارس‌ها و پارت‌ها اشاره دارد و علاقه مندان می توانند به آن مراجعه نمایند.
دکتر منوچهر سعادت نوری
منابع و مآخذ
نخستین آریایی‌ها: تارنمای لغت نامه دهخدا
برخی ویژگی های مادها: تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
گزارشي از چگونگي تزئين پوشاك در زمان مادها - نوشتاری از جليل ضياء پور: تارنمای مرکز اسناد و مدارک سازمان میراث فرهنگی
پوشاک باستانی ایرانیان از ک‍ه‍ن‌ت‍ری‍ن زمان تا پ‍ای‍ان دورهٔ ساسانیان، تالیف ج‍ل‍ی‍ل ضیاءپور - انتشارات اداره کل موزه‌ها و فرهنگ عامهٔ وزارت فرهنگ و هنر - ۱۳۳۲ - تهران
پوشاک ایرانیان - نوشتاری از نسیم نمازی: تارنمای راسخون
برخی ویژگی های پارس ها: تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا - تارنمای لغت نامه دهخدا و تارنمای راسخون
برخی ویژگی های پارت ها: تارنمای لغت نامه دهخدا - تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا - شاهنامه ی فردوسی
نگاهی به پوشاک دوران پارت - گفتگوی عشرت بدر پژوهشگر و بنیانگذار موزه ی لباس های ایران با خبرنگار مهر: تارنمای خبرگزاری مهر
آداب و رسوم مادها: تاریخ ماد - تالیف ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف - ترجمه ی کریم کشاورز، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی - ۱۳۸۶ - تهران
آداب و رسوم پارس ها: تارنمای رادیو کوچه
آداب و رسوم پارت ها: تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
مادها، پارس‌ها و پارت‌ها - تاریخ ایران باستان: تالیف حسن مشیر الدوله ی پیرنیا
مختصری درباره تاریخ تحولات لباس و پوشاک در ایران تالیف حسین یاوری و سارا حکاک باشی: انتشارات سیمای دانش - ١٣٩١ - تهران
تاریخ تحولات ایرانشناسی: تالیف دکتر مریم میراحمدی - انتشارات طهوری - ١٣٩٠ - تهران
نخستین ایرانیان در فلات ایران - نوشتاری به زبان انگلیسی از همین نگارنده: تارنمای ایرانیان و بسیاری از تارنماها
